یکی از فلزاتی که خیلی از ما با آن سر و کار داریم، جیوه است. این فلز مایع در اطراف همه ما وجود دارد ولی خیلی اوقات به آن توجه نداریم و فراموش می‌کنیم که جیوه فلزی سمی است. در این میان حتی برخی از غذاهایی که می‌خورید حاوی جیوه‌اند و جیوه در ساختار برخی وسایل که با آن سر و کار دارید به کار رفته است.درابتدا بهتر است به معرفی این فلز پرداخته وکاربردهای آن رابررسی کنیم.
جیوه که آن را سیماب ( quicksilver ) هم می‌نامند عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی دارای نشان Hg و عدد اتمی 80 می‌باشد. جیوه که فلزی سبک ، نقره‌ای ، سمی و جزء عناصر واسطه است، یکی از دو عنصری می‌باشد که در دماهای معمولی اتاق حالت مایع دارند ( فلز دیگر برم است ) و در دماسنجها ، فشارسنجها و سایر وسایل علمی کاربرد دارد. جیوه عمدتا" بوسیله کاهش از ماده معدنی cinnabar (سولفور جیوه ) بدست می‌آید.
جیوه که عنصری کمیاب در پوسته زمین است، یا در کانی‌های محلی ( کمیاب ) و یا درcinnabar , corderoite , livingstonite و دیگر مواد معدنی یافت می‌شود که( cannibar ) HgS فراوان‌ترین سنگ معدن جیوه می‌باشد. تقریبـا" 50% جیوه مورد نیاز جهان از اسپانیا و ایتالیا و بیشتر 50% بقیه از یوگوسلاوی ، روسیه و شمال آمریکا تامین می‌شود. این فلز را با روش گرم کردن cannibar در جریان هوا و تغلیظ بخار آن استخراج می‌کنند.
ویژگی های جیوه
جیوه ، فلزی سنگین ، نقره‌ای رنگ ، یک ظرفیتی یا دو ظرفیتی است که هادی ضعیفی برای گرما اما هادی مناسبی برای الکتریسیته می‌باشد و تنها فلزی است که در دمای اتاق به حالت مایع است ( مایعی مات و درخشان ). جیوه براحتی و تقریبا" با تمامی فلزات معمولی از جمله طلا و نقره آلیاژ می‌سازد، ( بجز آهن ) که به هر کدام از این آلیاژها ملغمه ( amalgam ) می‌گویند.
نقطه انجماد جیوه 40- درجه سلسیوس معادل 40- درجه فارنهایت می‌باشد. این تنها دمایی است که در هر دو مقیاس برابراست. همچنین این عنصر دارای انبساط حرارتی حجمی ثابتی می‌باشد، واکنش پذیری آن نسبت به روی و کادمیم کمتراست و جایگزین هیدروژن اسیدها نمی‌شود. حالتهای عادی اکسیداسیون این عنصر عبارتند از: mercurous یا 1+ و mercuric یا 2+. نمونه‌های بسیار نادری هم از ترکیبات جیوه 3+ وجود دارد.
ترکیبات جیوه
مهمترین نمکهای آن عبارتند از:
** کلرید جیوه – که بسیار خورنده ، پالایش شده و به‌شدت سمی است.
** کلرید mercurous – کالومل بوده و هنوز هم گاهی اوقات در پزشکی کاربرد دارد.
** فولمینات جیوه – یک چاشنی که در مواد انفجاری کاربرد وسیعی دارد.
** سولفید جیوه که از آن در ساخت شنگرف که رنگدانه مرغوبی برای رنگسازی است، استفاده می‌شود.
ترکیبات آلی جیوه نیز مهم هستند. مطالعات آزمایشگاهی ثابت کرده است که تخلیه الکتریکی موجب می‌شود تا گازهای نجیب نئون ، آرگون ، کریپتون و زنون با بخار جیوه ترکیب گردند. محصولات تولید شده از طریق این ترکیب توســط نیــــرویهـــــای van der waals در کنار هم قرار گرفته و نتیجه آن HgNe , HgKr , HgAr و HgXe است. Methyl mercury ترکیب خطرناکی است که به مقدار فراوان در آبها و جریانات آبی بعنوان عامل آلوده کننده دیده می‌شود.
کاربردها ی جیوه
*بیشترین کاربرد جیوه در ساخت مواد شیمیایی صنعتی و کاربردهای برقی و الکترونیکی است. علاوه بر این‌ها از جیوه در دماسنجها بخصوص برای حرارتهای بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
**چون به‌آسانی با طلا تولید آمالگام می‌کند، برای تهیه طلا از سنگ معدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
**از جیوه علاوه بر دماسنجها در فشارسنجها ، پمپهای انتشار و بسیاری وسایل آزمایشگاهی دیگراستفاده می‌گردد.
**نقطه سه گانه جیوه – 8344/38- درجه سانتیگراد – نقطه ثابتی است که بعنوان معیار در مقیاسهای بین‌المللی حرارتی ( ITS-90 ) بکار رفته است.
**از جیوه گازی در لامپهای بخار جیوه و تابلوهای تبلیغاتی استفاده می‌شود.
**کاربردهای متنوع جیوه : سویچهای جیوه ای ، حشره کشها ، آمالگامها/ داروهای دندان ، باتریهای جیوه‌ای برای تولید هیدروکسید سدیم و کلر ، الکترود در برخی انواع الکترولیز ، باتریها ( پیلهای جیوه‌ای ) و کاتالیزورها.
یکی از فلزاتی که خیلی از ما با آن سر و کار داریم، جیوه است. این فلز مایع در اطراف همه ما وجود دارد ولی خیلی اوقات به آن توجه نداریم و فراموش می‌کنیم که جیوه فلزی سمی است. در این میان حتی برخی از غذاهایی که می‌خورید حاوی جیوه‌اند و جیوه در ساختار برخی وسایل که با آن سر و کار دارید به کار رفته است
هشداری مهم درباره جیوه
اثرات سمی جیوه از چندین دهه گذشته شناخته شده‌اند. جیوه ماده سمی بسیار خطرناکی است که به‌آسانی از طریق بافتهای پوستی ، تنفسی و گوارشی جذب می‌شود. یکی از موارد مسمومیت با جیوه به حساب می‌آید. جیوه ، سیستم عصبی مرکزی را مورد تهاجم قرار داده و تاثیرات بسیار بدی روی دهان ، لثه و دندان می‌گذارد.
تماس با مقدار زیاد جیوه و در مدت طولانی باعث آسیبهای مغزی و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد. هوایی که در دمای اتاق با بخار جیوه اشباع شده باشد، به رغم نقطه جوش بالا بسیار سمی است ( خطر در دماهای بالاتر افزایش می‌یابد )؛ بنابراین با این عنصر باید در نهایت دقت رفتار شود. لازم است ظروف جیوه بصورت مطمئن پوشیده شوند تا از سررفتن یا تبخیرآن جلوگیری شود. حرارت دادن جیوه یا ترکیبات آن همیشه باید بوسیله هواکشهای مناسب و قوی انجام شود؛ بعضی اکسیدهای آن می‌توانند به جیوه عنصری تجزیه شوند که سریعا" تبخیر شده و ممکن است دیده نشوند.
جیوه نباید در اسباب‌بازی‌های کودکان مورد استفاده قرار گیرد و باید دور از دسترس آنها نگهداری شود. مسمومیت با جیوه می‌‌تواند باعث آسیب عصبی غیرقابل برگشت در مغز در حال رشد کودک شده و همچنین در بزرگسالان باعث آسیب عصبی منجر به بی‌حسی، احساس گزگز، از دست دادن تعادل، از بین رفتن شنوایی و کاهش بینایی می‌شود.
اما همه ما از طریق منابع مختلف در معرض جیوه قرار داریم. ماهی‌ها به طور طبیعی در بدن خود مقداری جیوه دارند. هر چه ماهی از نظر اندازه بزرگ‌تر باشد، میزان جیوه موجود در آن بیشتر خواهد بود. حتی میزان جیوه در ماهی‌های مختلف مربوط به یک گونه با هم متفاوت است.
پس از سال‌های 1800 میلادی دندانپزشکان برای پر کردن دندان‌ها از جیوه استفاده می‌کردند. ماده‌ای که برای پر کردن دندان‌ها استفاده می‌شد، حاوی نقره، جیوه، مس و قلع بود که جیوه 50 درصد این آلیاژ را تشکیل می‌داد. پس از مسواک زدن جیوه تبخیر شده و بخار آن آزاد می‌گشت. در سال‌های اخیر دیگر کمتر از این آلیاژ استفاده می‌شود و بیشتر رزین مورد استفاده قرار می‌گیرد که به رنگ طبیعی دندان‌ها نزدیک‌تر است.
دماسنجها حاوی مقداری جیوه‌اند، اگرچه تماس فقط وقتی رخ می‌دهد که دماسنج شکسته شود، اما در هر صورت امکان این اتفاق وجود دارد به همین جهت کم‌کم دماسنج‌های دیجیتال وارد بازار شده‌اند تا خطر تماس با جیوه دماسنج‌های قدیمی را از بین ببرند.
برخی از وسایلی که در خانه نگهداری می‌شوند نیز حاوی جیوه‌اند. آونگ ساعت، لامپهای فلورسنت، برخی از باتریها و وسایل پزشکی (مانند دستگاه فشار خون جیوه‌ای) ازجمله این موارد هستند. مقدار اندکی جیوه در تیمروسول وجود دارد. این ماده یک ضدعفونی‌کننده موضعی و نگهدارنده است که در برخی واکسن‌ها و محصولاتی که بدون نسخه به فروش می‌رسند مانند محلول لنزهای تماسی، مرکورکروم (داروی ضدعفونی‌کننده قرمز رنگ)، بعضی افشانه‌های بینی و داروهای گیاهی یافت می‌شود. حتی برخی مواد آرایشی و زیبایی و کفش‌های بچگانه‌ای که خاصیت نورافشانی دارند نیز حاوی جیوه‌اند.
